This article is from the source 'guardian' and was first published or seen on . It last changed over 40 days ago and won't be checked again for changes.

You can find the current article at its original source at https://www.theguardian.com/cities/2017/oct/20/dushanbe-soviet-architecture-tajik-translation

The article has changed 4 times. There is an RSS feed of changes available.

Version 0 Version 1
Душанбеи харобшаванда: чӣ гуна собиқ шаҳри Сталинобод аз гузаштаҳои шӯравии тоза мегардад Душанбеи харобшаванда: чӣ гуна собиқ шаҳри Сталинобод аз гузаштаҳои шӯравии тоза мегардад
(3 days later)
“Дар вақташ бинои мағозаи мазкур яке аз зеботарин биноҳои шаҳр ба ҳисоб мерафт” мегӯяд Неъматуллоҳ Мирсаидов ва тавре ки ӯ шоҳид аст, ҷойи мағозаи кӯҳнаро манораҳои нав гирифтааст. Баъди даҳ соли аз шимолиХӯҷанд ба шаҳри Душанбе баргаштан, ӯ аз тағйиротҳои ба вуҷуд омада дар ҳайрат монд, аммо тағйиротҳо аз ҷониби ӯ мусбӣ арзёбӣ шуданд. Ӯ қайд намуд, ки “Сохти меъмории шаҳри Душанбе хеле тағийр ёфтааст”. “Шаҳрвандони он бояд аз ин фахр намоянд”. Вақте ки деҳаи Душанбе соли 1924 пойтахт эълон гардид, он деҳае буд бо танҳо якчанд ҳазор нафар аҳолӣ, ки ҳаҷман хеле бо суръат афзуд ва ҳоло ҳам афзуда истодааст. Дар асосои барномаи нави стратегӣ оиди нақшаи рушди шаҳр, ки аз тарафи Ҳукумати Тоҷикистон қабул гардид, се маротиба зиёд кардани ҳудуди шаҳр дар назар дошта шудааст ва то соли 2030 аҳолии ҳозираи он аз 800 000 ҳазор нафарба 1.2 ҳазор нафар хоҳад расид. Шаҳр васеъ ва бузург шуда истодааст. Биноҳои даврони Шуравӣ бо биноҳои истиқоматии нав ва биноҳои осмонбӯс иваз мегарданд. Боғҳои истироҳатӣ аз нав барқарор мешаванд, роҳҳо васеъ карда шуда, мағозаҳои ҳозиразамон ҷойи бозорҳои суннатиро иваз мекунанд. “Замоне ин фурӯшгоҳ яке аз зеботарин сохтмонҳои шаҳр ба шумор мерафт.” – Ин ҳарфест, ки рӯзноманигор Неъматулло Мирсаидов мегӯяд, дар ҳоле ки ба сохтмони куҳнаи фурӯшгоҳе чашм дӯхтааст - сохтмоне, ки акнун дар баробари бурҷҳои наву осмонхарош ранг бохтааст. Ӯ замоне дар Душанбе мезист ва соли 1995 шаҳрро тарк кард. Аз ҳудуди даҳ сол пеш дубора ба пойтахт рафтуомад мекунад. Ӯ аз дигаргуниҳое, ки то ҳол дар Душанбе рух дода, шигифтзада аст. Аммо нисбат ба ин тағйирот назари мусбат дорад. Мегӯяд, - “Душанбе бакуллӣ иваз шудааст, сокинонаш бояд ба ин ифтихор кунанд.”
Душанбе рустое бо чанд ҳазор ҷамъият буд, ки соли 1924 пойтахт эълом шуд. Аз он замон пайваста дар ҳоли тавсеъаю тараққӣ буда ва дар ин авохир ба суръати бештаре рушд мекунад. Бар асоси тарҳи нави бозсозии Душанбе, ки батозагӣ аз сӯи мақомоти тоҷик тасвиб шуд, интизор меравад қаламрави шаҳр то соли 2030 се баробар ва ҷамъияташ аз болои 800 ҳазор то ба 1,2 милюн нафар афзоиш ёбад.
Ба назари наслҳои оянда чунин мерасад ки, таърих аз ҳамин рӯзҳо оғоз шуда, дар гузашта мо ҳеҷ чиз надоштемБа назари наслҳои оянда чунин мерасад ки, таърих аз ҳамин рӯзҳо оғоз шуда, дар гузашта мо ҳеҷ чиз надоштем
Ҳафтае қабл, бозори машҳури Шоҳмансур, ки мардум онро “Зеленый бозор” меномиданд, дар асоси амри Раиси шаҳр баста шуд. Як чанд қадам дуртар мағозаи бузурги Ашан мавҷуд аст, ки дар шаҳри Душанбе моҳи июни соли гузашта кушода шуд. Бозори “Баракат” яке аз бозорҳои қадимтарини Душанбе ба ҳисоб мерафт, ки онро намуда, ҷойи онро бинои нави осорхонаи Миллӣ гирифт. Ҳамакнун шаҳр ҳам ба боло қад мекашад ва ҳам ба атроф доман паҳн мекунад. Дар ин шаҳр, ки замоне Истолинобод (ё шаҳри Истолин) ном дошт, акнун биноҳои сохташуда дар даврони Шӯравӣ тахриб ва ба ҷои онҳо имратҳои баландошёна ва осмонхарош бунёд мешаванд. Боғҳо тармим ва роҳҳо васеътар мешаванд, бозорҳои қадимӣ ҷои худро ба фурӯшгоҳҳои наву замонавӣ медиҳанд.
Каме пештар мақомотҳо барои хароб кардани собиқ бинои ҳукумати маҳалӣ, ки дар хиёбони Рудакӣ дар наздикии майдони марказии “Дӯстӣ”, ки муҷассамаи Ленин дар вақти таззаҳуроти зидди сохти Шӯравии соли 1991 аз ҷояш канда партофта шуда буд, оғоз намуданд, ки ба ҷойи онро бинои нави Парлумон хохад гирифт. Дар самти ҷануб бошад, бинои осмонбӯс бар ивази бинои собиқ почтаи миллӣ сохта шуда истодааст. Дар асоси нақшаи рушди шаҳр, масоҳати “Шаҳри нави Душанбе” ба сатҳи ҷануб паҳн гашта, дар он биноҳои осмонбӯсӣ 30 ва 23 қабата, ки дар хиёбони Рӯдуакӣ мавҷуданд ва баландтарин бинои и шаҳри Душанбе ба ҳисоб мераванд, сохта хоҳанд шуд. Дар самти ғарб бошад, сохтмони нахустин роҳи мошингузари бисёрқабата ба нақша гирифта шудааст ва то хирҳои 2018 ба истифода дода хохад шуд. Мақомотҳо иттилоҳ медиҳанд, ки то охирҳои 2025 зиёда аз 20 адад чунин роҳгузарҳо сохта хоҳанд шуд ва сохтмони истгоҳҳои метро оғоз хоҳанд гардид. Ҳафтае пеш бозори Шоҳмансур, ки бо номи “Зелёний” маъруф буд, ба дастури шаҳрдорӣ баста шуд. Дар фосилае наздик ба он фурӯшгоҳи Ашан мавҷуд аст, ки моҳи июни соли гузашта боз шуд ва нахустин маркази харид дар Душанбе маҳсуб мешавад.
Аксари ҷавонон, алалхусус донишҷӯён, ки аз дигар манотиқи Тоҷикистон баҳри таҳсил ба шаҳри Душанбе омадаанд, аз нақшаи рушди шаҳр изҳори розигӣ менамоянд. Хонум, ки худро Чаманоро муаррифӣ намуд, мегӯяд, ки Душанбе бояд бештар муосир шавад, то ба воқеиятҳои асри 21 мутобиқ бошад. “Баъзе аз биноҳо бениҳоят кӯҳна шудаанд, ки таъмири онҳо имконнопазир аст ва онҳо ягон арзиши таърихӣ надоранд” мегӯяд ӯ. “Хуб мешавад, агар онҳо хароб карда шуда, бар ивази онҳо биноҳои наву замонавӣ ва зебо сохта шаванд. Шаҳр бояд тарҳи замонавӣ дошта бошад.” “Муҳим ин аст, ки шаҳр тағйир меёбад ва биноҳои баланд қомат афрохта истодаанд”, - мегӯяд Караматулло, донишҷӯи донишгоҳ. “Аҳолии кишвар афзоиш меёбад ва мо бояд шарҳро ба теъдоди аҳолии он мувофиқ намоем. Ҳамаи ин биноҳо аломати рушд ... ба монанди рушди кишварҳои дигар мебошанд” Бозори “Баракат”, ки аз куҳантарин бозорҳои Душанбе ба шумор мерафт, чанд сол пеш бар замин ҳамвор шуд ва дар ҷои он сохтмони нави Осорхонаи миллӣ қомат афрохт.
Вале на ҳама бо рушд намудани шаҳр розиянд. Бархе аз сокинони шаҳри Душанбе - махсусан калонсолоне, ки аз гузашта таърихи шаҳр илҳом мегиранд ва ё онҳое, ки аз рушди иқтисодии кишвар бохт мекунанд, - дар нақшаи тайирдиҳии шаҳр кӯшиши барҳам додани тамоми пайравиҳои меъмории советиро мебинанд. Нависанда бо номи Абдуғаффор Рустам боварӣ дорад, ки сохтмони зиёд асосан ин тамоили боигарӣ мебошад, аммо мегӯяд, ки тағйирот дорои таъсири рамзӣ низ мебошад. “Ба фикри ман мақомотҳои Тоҷикистон хоҳиши несту нобуд кардани хотираҳоро доранд” мегӯяд ӯ. Барои наслҳои оянда таърих аз ҳамин вақт оғоз мешавад ва гӯё то ин вақт ягон таӯрих вуҷуд надошт. Ҳукумат ба мардум мегӯяд, ки таърих ва давлатро сохтааст”. Чанде пеш мақомот ба тахриби бинои собиқи шаҳрдорӣ оғоз карданд, то ҷои он пойдевори бинои нави порлумонро гузоранд. Ин сохтмон дар хиёбони Рудакӣ ва дар наздикии майдони “Дӯстӣ” воқеъ буд – ҷое ки муҷассамаи Ленин дар тазоҳуроти зиддишӯравии соли 1991 вожгун карда шуд. Ҷанубтар аз он, осмонхароше ба ҷои бинои собиқи почтаи марказӣ қад алам мекунад.
Тибқи нақшаи ислоҳшудаи шаҳрсозӣ, як “шаҳри нави” бузурге дар ҳаволии ҷануби пойтахт, дар миёндуоби рӯдҳои Варзоб ва Кофарниҳон, бунёд хоҳад шуд. Бо бурҷҳои осмонхароши беш аз 30 ошёна ва хеле баландтар аз бурҷи дуқулуи 23-табақае, ки дар хиёбони Рӯдакӣ воқеъ аст ва ҳоло баландтарин сохтмон дар Душанбе маҳсуб мешавад.
Дар қисмати ғарбии шаҳр сохтмони нахустин фарозроҳ ё эстакада идома дорад. Қарор аст ин тарҳ то поёни соли 2018 ба анҷом бирасад. Мақомот мегӯянд то соли 2025 сохтмони 20 адад аз чунин фарозроҳҳо дар Душанбе дар назар гирифта шудааст. Ҳамон сол сохтмони нахустин истгоҳҳои метро ҳам оғоз хоҳад шуд.
Бисёре аз ҷавонон, бавижа донишҷӯёне, ки аз манотиқи дигар барои таҳсил ба Душанбе омадаанд, мегӯянд, ки аз тарҳи нави бозсозии шаҳр розиянд. Хонуме, ки худро бо номи мустаъори Чаманоро муаррифӣ кард, мегӯяд, ки Душанбе бояд навсозӣ шавад, то худро бо воқеъиятҳои қарни 21 вифқ бидиҳад.
Ӯ мегӯяд: “Баъзе аз ин биноҳо хеле куҳна шудаанд ва таъмирашон ҳам имконпазир нест – онҳо арзиши торихӣ ҳам надоранд. Беҳтар аст вайрон кунанду ба ҷояшон биноҳои наву замонавӣ ва зебо созанд. Шаҳр бояд тароват ва ҷони тоза бигирад.”
“Муҳим аст, ки шаҳр иваз мешавад ва биноҳои баландошёна қад мекашанд,” – ин ҳарфест, ки Кароматулло, донишҷӯи яке аз донишгоҳои Душанбе, мегӯяд. “Аҳолии кишвар афзоиш меёбад ва мо бояд пешрафт кунем,... мисли кишварҳои дигар. Ин сохтмонҳо нишонаи пешрафту тараққиёт ҳастанд.”
Аммо на ҳама бо ин назарот мувофиқанд. Бархе аз сокинони Душанбе - бавижа бузургсолоне, ки дилашон барои гузаштаи шаҳр танг мешавад, ва ё касоне, ки аз тавсеъаи иқтисодии кишвар баҳраи чандоне оидашон намешавад, - тарҳи нави шаҳрсозиро талоше барои сутурдани осори меъмории Шӯравӣ аз хотирот медонанд.
‘Шаҳри Сталин’‘Шаҳри Сталин’
Дар асл, ҳуҷҷати якум дар бораи рушди шаҳр дар соли 1927, вақте ки аҳолии деҳа ҳанӯз иборат аз 6000 нафар буд, нашр гардида буд. Ду солбаъди он, шаҳр номи Сталинободро гирифт (шаҳри Сталин) ва номи он то соли 1960 нигоҳ дошта шуд. Бархе аз биноҳои калони шаҳри Душанбе дар солҳои 1930-юм ва 40-ум сохта шудаанд ва Театри опера ва балет ва собиқ Қасри президентӣ аз қабили инҳо мебошанд. Бори охирин, дар он кумитаи марказии ҳизби коммунистии Тоҷикистон ҷой гирифта буд ва дар айни замон муваққатан Дафтари раиси шаҳр Рустам Эмомалӣ (писари калони Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ) мебошад. Вайрон кардани бинои мазкур низ дар назар дошта шудааст. Доираи нақшаи нави рушди шаҳр таҳти муофизат қарор гирифт. Он яке аз 15 биноест, ки аҳамияти мероси фарҳангӣ дошта, дар якҷоягӣ бо бинои Чойхонаи Роҳат, собиқтолори Филармонияи давлатӣ (феълан, соҳибмулки он телевизиони “Сафина” ба ҳисоб меравад), ва Қасри Ваҳдат бояд таҳти муҳофизат қарор гирифта шаванд. Аммо дигар биноҳо, ба монанди Театри ба номи Маяковскӣ ва кинотеатрии А. Ҷомӣ новобаста аз зиддиятҳои зиёд аллакай вайрон карда шудаанд. Нависанда Абдуқодири Рустам бар ин бовар аст, ки ин ҳама шитоби сарсомовар дар сохтусоз ношӣ аз ҳирси сарват аст, ҳарчанд ба гуфтаи ӯ, ин дигаргуниҳо асароти нумодине ҳам дорад.
“Имрӯз, вақте ки тамоми ҷаҳониён барои ҳифзи қисматҳои таърихии шаҳрҳо кӯшиш мекунанд, мо ҳеҷ гуна ҳуқуқе надорем, ки биноҳои аз ҷониби падарону бобоҳои мо сохташударо харобу валангор созем”, эзоҳ медиҳанд як дархости онлайнӣ баҳори соли 2016. “Онҳо на танҳо иншоот, балки пораи таърихи гузаштагони моянд”. Яке аз проблемаҳо ин номутаносибии рӯйхати биноҳои таърихӣ дар нақшаи рушди шаҳр оварда шуда ва дар сатҳи миллӣ нигоҳ дошташуда мебошад. Фақат аз понздаҳ чор бинои сатҳи шаҳрӣ дар феҳрасти мероси фарҳангии Вазорати Фарҳанг ҷой дода шудаасту халос. Он аз соли 1971 боз тағийр наёфтааст. То эълони истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1991, бештари аҳолии шаҳри Душанберо русҳо ва муҳоҷирони ба забони русӣ муошираткунанда, ки аз дигар қисматҳои Иттиҳоди Шӯравӣ ба ин қисмати дурдасти империяи бузург ҳамчун мутахассис фиристода шуданд, ташкил медод. “Фикр мекунам, ҳадаф шустани хотираи мардум аст,” - ӯ мегӯяд. ”Бар наслҳои оянда ин тасаввур даст хоҳад дод, ки торих аз ин давра оғоз мешавад, гӯё мо қаблан чизе надоштем. Яъне мехоҳанд гӯшзад кунанд, ки ‘ҳарчи ҳаст, чи шаҳру чи кишвар, мо сохтем, пеш аз ин чизе набуд.”
Пас аз пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ, аксарияти русҳо ва муҳоҷирон Тоҷикистонро тарк карданд. Баъди оне, ки роҳбари ҳукумати нав аз қисми ҷануби кишвар ба сари қудрат омад, асосан сокинони вилояти Хатлон ба Душанбе кӯчиданд. Ин мавҷи нави шаҳрсозӣ таркиби аҳолии шаҳрро пурра тағйир дод. Дарвоқеъ, нахустин санади шаҳрсозии Душанбе соли 1927 тасвиб шуд, замоне ки ҳанӯз рустое бо шаш ҳазор ҷамъият буд. Ду сол баъд, ин рустои табдилшуда ба шаҳр номи Истолинободро гирифт – номе, ки то соли 1960 бо худ дошт.
“Гап дар сари он аст, ки аҳолии зиёд дар шаҳр иқомат доранд”, - мегӯяд таърихчӣ Ғаффур Шерматов. “Барои аҳолии қисми ҷанубии кишвар, ки махсусан ононе, ки дар сари қудрат ҳастанд, шаҳр арзиш надорад. Онҳо дар ин ҷо камол наёфтанд ва онҳо чунин ҳиссётро надоранд. Онҳо аз мероси худ даст кашидан мехоҳанд”. Бархе аз сохтмонҳои умдаи Душанбе дар даҳаҳои 1930 ва 40 бунёд шудаанд. Аз ҷумла Теотри уперо ва болеи Айнӣ ва Кохи раёсати ҷумҳурии пешин. Ин кох замоне қароргоҳи кумитаи марказии Ҳизби кумунисти Тоҷикистон буд ва ҳоло дафтари муваққатии Рустами Эмомалӣ (писари бузурги президент Эмомалӣ Раҳмон), шаҳрдори Душанбе, аст. Нигарониҳое аз тахриби эҳтимолии ин бино ҳам вуҷуд дорад.
Ҳарду бино дар нақшаи нави бозсозии шаҳр то ҳадде таҳти ҳифозат қарор гирифтаанд. Онҳо аз ҷумлаи 15 сохтмоне ташхис дода шудаанд, ки дорои аҳаммияти торхию фарҳангӣ буда ва ба ҳеч ваҷҳ набояд тахриб шаванд. Ин феҳрист бинои чойхонаи «Роҳат», толори Филормунии давлатӣ (ки ҳоло ба телевизиюни “Сафина” таъаллуқ дорад), ва Кохи «Ваҳдат»-ро низ, ки ҳамагӣ дар замони Шӯравӣ сохта шудаанд, дар бар мегирад.
Бо ин ҳол, биноҳои дигаре, чун теотри Маяковскӣ ва синемо (кинотеатр)-и Ҷомӣ бо вуҷуди мухолифатҳои густарда ба замин ҳамвор карда шуданд.
Дар як тумори онлойнӣ, ки аз сӯи садҳо нафар дар баҳори 2016 имзо шуд, чунин омадааст: “Имрӯз, ҳангоме ки тамоми мардуми ҷаҳон барои ҳифзи қисматҳои торихии шаҳрҳо кӯшиш мекунанд, мо ҳақ надорем ончи падарону падарбузургонамон сохтаанд, аз байн барем. Инҳо иморатҳои холӣ нестанд, балки торихи мо ҳастанд.”
Яке аз мушкилоти умда ноҳамгуниест, ки байни феҳристи биноҳои торихии зикршуда дар нақшаи шаҳрсозӣ ва феҳристи миллии мероси фарҳангӣ вуҷуд дорад. Аз понздаҳ бинои ҳифозатшуда дар нақшаи бозсозии шаҳр танҳо чаҳор бино дар феҳристи мероси миллии Вазорати фарҳанг сабт шудаанд. Ин феҳрист охирин бор соли 1971 таҳия шудааст.
То замони истиқлоли Тоҷикистон дар соли 1991 бештари аҳолии Душанберо русҳо ва муҳоҷирони русизабоне ташкил медоданд, ки аз дигар манотиқи Иттиҳоди Шӯравӣ ба ин гӯшаи дуруфтодаи ин имперотурии бузург ҳамчун мутахассис фиристода мешуданд.
Пас аз фурӯпошии Шӯравӣ аксари онҳо Тоҷикистонро тарк карданд. Пас аз он, ки ҳукумати нав зимоми умурро дар даст гирифт, мардуми зиёде аз манотиқи рустоӣ – бавижа аз вилояти Хатлон – ба Душанбе кӯчиданд. Ин мавҷи тоза аз муҳоҷират ба шаҳр таркиби ҷамъиятии онро бакуллӣ тағйир дод.
“Масъала ин аст, ки ҷамъи касире аз аҳолии шаҳр аз инҷо рафтанд,” – пажӯҳишгари торих, Ғафур Шерматов, мегӯяд. ”Барои навомадагон, бавижа касоне, ки зимоми умурро дар даст доранд, шаҳр аз чандон аҳаммияте бархурдор нест. Онҳо дар инҷо бузург нашудаанд ва ин эҳсосро надоранд. Моиланд фақат мероси худашонро боқӣ гузоранд.”
Исфандиёр Одина дар шӯъбаи форсии ББС кор мекунад.Исфандиёр Одина дар шӯъбаи форсии ББС кор мекунад.